Haas voelt zich thuis in de middeleeuwen
Een man en een konijn naderen elkaar met zwaarden en schilden. Het Maastrichtse Getijdenboek, Luik, België: : Stowe MS 17, f. 240v
Wij, 21ste eeuwers, associeren de haas in het algemeen met de Paashaas.
Een vrolijke spring in het veld, met zijn mandje met beschilderde eieren en bloeiende paastakken.
In middeleeuwse boekverluchtingen komen hazen ook voor, maar dan veel minder lieflijk.
De Britisch Library heeft een blog, Medieval Manuscripts, waarin de makers onder meer tekeningen verzamelden van die ontstonden in de marge van handschriften, zogenaamde drôleries. De kleurrijke beelden hadden meestal niets van doen met de tekst zelf.
Konijnen vangen, villen en executeren een hond. De Smithfield Decretalen, gedecoreerd in Londen, Engeland, in de jaren 1340: Koninklijke MS 10 E IV, f. 62r-64r
De wereld op z’n kop
Onder het kopje ‘bunnies strikes back’ vind je tekeningen van wraakzuchtige hazen die achter mensen aanjagen met zwepen, knotsen, zwaarden, pijl en boog.
De dieren die bejaagd werden om hun bout en hun pels, slaan hier keihard terug.
Een haas kan zomaar een gekroond hoofd van een romp scheiden. Of een gevelde jager als jachttrofee achter zich aan slepen en hem aan de vleeshaak te hangen.
Hun scheppers riepen met deze ‘geintjes’ een beeld op van de wereld op z’n kop en kwamen zo in opstand tegen de rigide orde van de middeleeuwse standensamenleving. De tekeningen waren dus niet alleen bedoelt als grappige versieringen in de kantlijn, maar hadden ook een waarschuwende boodschap.
Van links naar rechts: Hazen hangen een jager op aan een versierde letter T, The Arnstein Passional, Arnstein, Germany, c. 1170s: Harley MS 2801, f. 151r
Een konijnenjager gaat op pad en keert terug met zijn prooi. Uit: Een getijdenboek, England, 1320s: Harley MS 6563, f. 20r-v
Een met een bijl zwaaiende haas nadert een koning.The Gorleston Psalter, East Anglia, England, 1310-24: Add 49622, fol. 13v
Moed
Zo kan een echte ridder kan natuurlijk niet bang zijn voor een haas. De tekenaars wilden hun lezers zo laten zien dat moed een van de goede karaktertrekken zijn van een mens.
Dierlijke wellust
Hazen stonden in de middeleeuwen ook voor wellust, de dierlijke lust om vrijelijk toe te geven aan het verlangen naar sex. In sommige boeken wordt Maria daarom afgebeeld met onder haar voet een ondergedrukte haas. Hiermee biedt zij weerstand aan de wellust en behoudt ze haar maagdelijkheid.
Bijzondere zwangerschap
Maar zowel de haas als het konijn worden soms ook in meer positieve zin met Maria geassocieerd. Omdat een haas voor een tweede keer bevrucht kan raken terwijl zij nog zwanger is van het eerste nestje de haas een symbool is voor bijzondere zwangerschappen. Op het schilderij Madonna del Coniglio van Titiaan uit 1530 is Maria met een wit konijn te zien.
De heilige drie-eenheid
Randversiering raam van de Dom van Paderborn
Soms worden er in tekeningen ook optische spelletjes gespeeld met drie hazen in een cirkel. Ze zijn met hun oren met elkaar zijn verbonden en lijken alledrie twee oren te hebben terwijl er slechts drie oren zijn afgebeeld. Symbolen als deze worden binnen het christendom gebruikt om de drie-eenheid voor de Vader, de Zoon en de Heilige Geest voor te stellen.
Een toegift: musicerende dieren
Van links naar rechts en van boven naar onder: Een kat die viool speelt (f. 40r), een kat die doedelzak speelt (f. 40v), een zwijn dat een draagbaar orgel bespeelt (f. 41r), een zwijn dat harp speelt (f. 41v), een hond die op de draailier speelt (f. 43r), een kat die een psalterie bespeelt (f. 43v), een haas die trommel speelt (f. 44r) en een een haas die trompet speelt (f. 44v): Harley MS 6563